Türkiye - Özbekistan Maç Kitabı

Semerkand başta olmak üzere bölgedeki belli başlı tüm şehirler harap olmuştur. 14. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Moğol hegemonyası sona ermiş, Timur bölgeyi hâkimiyeti altına alarak yeni bir düzen tesis etmiştir. Bu süreçte yirmi yedi devleti idaresi altına alarak geniş bir imparatorluk kuran Timur liderliğinde bölgede büyük değişimler meydana gelmiş, şehirler yeniden imar edilmiş, ticarî hayat canlanmış, farklı coğrafyalardan bölgeye getirilen sanatçılar sayesinde kültürel hayat zenginleşmiştir. Timur’un vefatı ile birlikte bölgede taht kavgaları yaşansa da Timur Devleti’nin bölgedeki hâkimiyeti bir asır kadar daha devam etmiştir. 15. yüzyılda Şeybânîler bölgede hâkimiyet kurmuş, Ebülhayr Han dedesi Özbek Han’ın adını taşıyan tebaasını siyasi bir çatı altında toplayarak 1428’de bağımsızlığını ilân etmiştir. Bu tarihten itibaren Timur Devleti’nin bölgedeki varlığı sona ermiştir. Ancak 16. ve 17. yüzyıllarda devlette bölünmeler meydana gelmiş ve tarihte “Üç Özbek Hanlığı” olarak isimlendirilen Hive Hanlığı, Buhara Hanlığı ve Hokand Hanlığı ortaya çıkmıştır. Söz konusu hanlıklar dönem dönem İran’a karşı mücadele içinde olmuş ve Osmanlı ile yakın siyasî ilişkiler kurmuş, zaman zaman da kendi aralarında çekişmeler yaşamıştır. 19. yüzyılın ortalarında Türkistan coğrafyası Ruslar tarafından işgal edilmeye başlanmış, 1865 yılında Taşkent, Rus hâkimiyetine geçmiştir. 1867’de bölgeyi yönetmek üzere Türkistan Genel Gubernatorluğu kurulmuş, 1876’da Hokand Hanlığı’na son verilmiş, Buhara Emirliği ve Hîve Hanlığı da sömürgeleştirilmiştir. Böylece Çarlık Rusyası, bölgenin doğal zenginliklerine el koymuş, halk yoksullaşmıştır. Rusların bu baskıcı yönetimlerine karşı 1893’te Taşkent’te, 1898’de Andican’da, 1916’da Taşkent, Mergilân ve Cizzah’ta halk ayaklanmaları gerçekleşmiş, bu ayaklanmalar kanlı şekilde bastırılmıştır. Taşkent’te 1 Kasım 1917 tarihinde gerçekleştirilen Bolşevik ayaklanması ile Sovyetler hâkimiyeti ele geçirmiş, Nisan 1918’de Türkistan Genel Gubernatorluğu kaldırılarak Türkistan Otonom Cumhuriyeti, 1920’de Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti ve Hîve’de Hârizm Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. 1924 yılında Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuş, daha sonra 1936’da Karakalpakistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içine alınmıştır. 70 yıl kadar Sovyet rejimi tarafından yönetilen Özbekistan, Sovyetler Birliği’nin dağılması ile birlikte 1 Eylül 1991 tarihinde bağımsızlığını ilân etmiş, 20 Aralık’taki referandumda Özbekistan Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı olarak İslam Kerimov seçilmiş, 8 Aralık 1992’de Özbekistan Cumhuriyeti anayasası kabul edilmiştir. Siyasî Yapı Özbekistan, 30 milyonluk nüfusu, jeostratejik konumu, köklü tarihi, zengin kültürel değerleri ve ekonomik potansiyeliyle bölgesel barış ve istikrar için önemli bir konumda bulunmaktadır. Özbekistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bağımsızlığın ilân edildiği 1991'den Eylül 2016’daki vefatına kadar İslam Kerimov tarafından yönetilmiş, Aralık 2016’daki seçimlerin ardından yeni cumhurbaşkanı, ülkede 2004 yılından itibaren başbakanlık görevini sürdüren Şavkat Mirziyoyev olmuştur. Ülkedeki idarî yapı, 12 ilin yanı sıra Taşkent Büyükşehir Belediyesi ve Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti’nden oluşmakta ve başkanlıkla yönetilmektedir. Özbekistan’da milletvekilleri ve cumhurbaşkanı 5 yıllığına seçilmektedir. Son parlamento seçimleri Aralık 2014’te yapılmıştır. Ülkede senato ve yasama meclisinden oluşan iki kanatlı parlamento bulunmaktadır. Yasama meclisinde 150, senatoda ise 16’sı cumhurbaşkanı tarafından belirlenen 100 sandalye bulunmaktadır. Türkiye, 16 Aralık 1991 tarihinde Özbekistan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olmuş, 4 Mart 1992 tarihinde ise iki ülke arasında diplomatik ilişkiler tesis edilmiştir. İki ülke arasında 2017 yılına kadar 90’ın üzerinde ikili anlaşma ve protokol imzalanmış, karşılıklı çok sayıda üst düzey ziyaret gerçekleştirilmiştir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi, 1.5 milyar dolar civarındadır. Bugün Özbekistan’da faaliyet gösteren 700’e yakın Türk sermayeli firma bulunmaktadır. Ekonomik Yapı Özbekistan’ın son yıllarda olduğu gibi gelecek 10 yılda da dünyada en hızlı büyüyecek ülkeler arasında yer alması beklenmektedir. Son 10 yılda ortalama yüzde 8 büyüyerek bu alanda önemli bir istikrar ortaya koyan Özbekistan, sahip olduğu doğal kaynaklar ve genç işgücü potansiyeli ile önemli bir ekonomik potansiyel barındırmaktadır. Özbekistan, altın rezervleri bakımından dünyada dördüncü, üretiminde de yedinci sırada yer almakta ve ülkede yılda 92 ton altın üretilmektedir. Özbekistan, uranyum rezervleri bakımından da dünyada 11’inci, üretim bakımından yedinci sırada bulunmaktadır ve yılda 4 ton uranyum üretilmektedir. Doğalgaz üretimi bakımından da dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olan Özbekistan’da yıllık ortalama 65 milyar metreküp doğalgaz üretilmektedir. Öte yandan Özbekistan dünyanın en büyük pamuk üretici ve ihracatçı ülkelerinden biridir ve ülkede her yıl yaklaşık 3 milyon ton pamuk lifi üretilmekte, bunların yarısından fazlası ihraç edilmektedir. Ağır sanayi ülke ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Orta Asya'daki makine sanayisinin üçte ikisi Özbekistan'dadır. Özellikle tarımmakinelerinin üretiminde öncüdür. Ayrıca, uçak, elektrik vinci, güçlü transformatör ve vinçlerin üretildiği, Orta Asya'daki tek hava sanayi fabrikası da ülkede bulunmaktadır. Nüfus Ülke nüfusunun 2018 verilerine göre 30 milyon 23 bin 709 kişi olduğunu vurgulamıştık. Bu nüfusun yüzde 84’en yakınını Özbekler, yüzde 4.8’ini Tacikler, yüzde 2.5’ini Kazaklar, yüzde 2.3’ünü Ruslar, yüzde 2.2’sini Karakalpaklar, yüzde 1.5’ini Tatarlar, yüzde 4.4’ünü de diğer etnik gruplar oluşturmaktadır. Ülkenin resmi dili Özbekçedir ve nüfusun yüzde 74.3’ü bu dili konuşmaktadır. Özbekçe Türk dillerinden Uygur grubuna aittir. 2002 yılından itibaren Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçilmiştir. Fakat Kiril alfabesi de yaygın olarak kullanılmaktadır. Nüfusun büyük çoğunluğu Rusça bilmekte ve konuşmaktadır. Okuma-yazma oranı yüzde 99.5’tur. Özbekistan nüfusunun yüzde 88'i Müslüman, yüzde 9'u ise Ortodoks'tur. Nüfusun geri kalan kısmını ise Budistler oluşturmaktadır. Ülkede yaşayanların yüzde 37'si şehirlerde, yüzde 63'ü köylerde ikamet etmektedir. Ülkedeki ortalama hayat süresi genelde 74.3, kadınlarda 77.5, erkeklerde ise 71.2’dir. Ülkenin doğusunda yer alan Taşkent kenti Özbekistan'ın başkentidir. Vahada yer alan Taşkent, Çirçik nehrince çevrelenmektedir. Şehrin nüfusu 2 milyon 400 bin civarındadır. Başkent gerçek anlamda bir bilim ve kültür merkezidir. Arkeolojik eserler bakımından da oldukça zengindir. Bu anlamda sadece başkent değil tüm ülke 1991'den itibaren büyük bir değişime uğramıştır. Taşkent parkları, müzeleri, binaları ile hızla değişen ve gelişen büyük bir şehir halini almıştır. Şehirde yeni binaların inşası sürerken, şehrin tarihi görüntüsünün korunmasına da önem verilmektedir. Özerk bir Cumhuriyet olan Karakalpakya ya da diğer bir deyişle Karakalpakistan, Özbekistan'ın kuzey batısında yer almaktadır. Karakalpakya Özerk Bölgesi'nin kendi devlet sembolü, marşı, arması, bayrağı, anayasası ve hükümeti bulunmaktadır. Başkenti Nukus şehridir. Cumhuriyet 12 şehir ve 14 kent tipi yerden oluşmuştur. Nüfusu Karakalpaklar, Özbekler ve Kazaklar oluştururken, bu bölgede yaklaşık iki milyon insan yaşamaktadır. Semerkand ve Buhara… Özbekistan, dinî geleneğin oldukça güçlü olduğu bir bölgedir. İslam dini ve medeniyeti açısından son derece önemli birçok şehir Özbekistan sınırları içerisinde yer almaktadır. En önemli hadis kaynağı kabul edilen Sahih Buhari adlı eserin sahibi İmam Buhari ve başta Türkiye olmak üzere Müslümanların önemli bir kısmının itikatta mezhep olarak benimsedikleri Maturidiye mezhebinin tesis edicisi İmam Maturidî bu bölgedendir. Taşkent, Semerkand ve Buhara gibi şehirler de İslam kültür ve medeniyetinin en önemli merkezleri arasındadır. Dolayısıyla Özbekistan tarih boyunca Orta Asya coğrafyasında İslamiyet’in merkezi konumunda yer almış bir bölge olarak öne çıkmaktadır. Büyük hadis alimi İmam Buhari’nin Buhara şehrindeki külliyesi İmamMaturidi’nin Semerkand’daki türbesi Uluğ Bey Medresesi 32 33